เจ้าจอมมารดาเหม ในรัชกาลที่ 5

เจ้าจอมมารดาเหม อมาตยกุล (21 กันยายน พ.ศ. 2407 - 9 กรกฎาคม พ.ศ. 2474) เจ้าจอมมารดาในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เป็นพระมารดาของพระองค์เจ้าชายหนึ่งพระองค์ (ไม่ประสูติเป็นพระองค์) และพระองค์เจ้าหญิงเหมวดี ท่านเป็นผู้รักการดนตรี และได้สนิทสนมกับพระราชชายา เจ้าดารารัศมีเป็นพิเศษ

เจ้าจอมมารดาเหมเป็นธิดาคนโตของพระยาธรรมสารนิติวิชิตภักดี (พลับ อมาตยกุล)และท่านขรัวยายแสง เกิดในสมัยรัชกาลที่ 4 ที่บ้านหน้าวัดราชบูรณะ (วัดเลียบ) เมื่อวันพุธ แรม 6 ค่ำ เดือน 10 ปีชวด ตรงกับวันที่ 21 กันยายน พ.ศ. 2407 มีน้องชาย 2 คน น้องสาว 1 คน

เจ้าจอมมารดาเหมได้เรียนหนังสือที่บ้านจนอ่านออกเขียนได้ ประกอบกับที่บ้านเป็นที่อยู่ของตระกูลใหญ่ จึงมีพี่น้องชายหญิงรุ่นราวคราวเดียวกันหลายคน และมีญาติที่เชี่ยวชาญการเล่นดนตรีไทยหลายคน เช่น พระยาธรรมสารนิติพิพิธภักดี (ตาด อมาตยกุล)มีศักดิ์เป็นอา เชี่ยวชาญซอสามสาย บุตรของพระยาธรรมสารนิติพิพิธภักดี ชื่อประคอง อมาตยกุล มีศักดิ์เป็นลูกพี่ลูกน้อง ก็เชี่ยวชาญซอสามสาย และบุตรสาวของพระยากษาปนกิจโกศล (โหมด อมาตกุล)ชื่อสังวาลย์ อมาตยกุล มีศักดิ์เป็นลูกพี่ลูกน้อง ก็เชี่ยวชาญกระจับปี่ ท่านจึงคุ้นเคยกับดนตรีไทย การขับร้อง และร่วมวงเครื่องสายมาตั้งแต่เด็ก

เมื่ออายุ 12 ปี บิดาก็ได้นำท่านไปฝากถวายตัวในวัง พร้อมกับน้องสาวชื่อประคอง ไว้กับท้าวทรงกันดาล (วรรณ อมาตกุล)ผู้บังคับการพระคลังฝ่ายใน ซึ่งมีศักดิ์เป็นอา และเป็น ท่านและน้องสาวได้เรียนวิชาของกุลสตรี คือ การช่างฝีมือ และการขับร้อง จนสามารถร้องเพลงตับมโหรีโบราณได้ดี ได้ร้องเป็นต้นเสียเพราะแม่นเพลง ได้รับการฝึกหัดให้บรรเลงมโหรีเครื่องสี่และมโหรีเครื่องหกตามแบบอยุธยา พร้อมทั้งเรียนวิชาหมอนวดและปรุงน้ำอบไทย

เจ้าจอมมารดาเหมได้ถวายตัวเป็นข้าราชการฝ่ายใน และได้เป็นเจ้าจอมเมื่ออายุ 14 ปี ได้ร่วมทำงานมโหรีฝ่ายใน บรรเลงมโหรีเครื่องสี่ ถวายแด่พระเจ้าอยู่หัวในยามทรงว่างพระราชธุระ ในเวลากลางคืน ท่านได้ถวายตัวอยู่งานพร้อมกับน้องสาว คือนางสาวประคอง แลยพระองค์หนึ่งะนางสาวสังวาลย์ และได้เพื่อนเจ้าจอมรุ่นเดียวกันอีก คนหนึ่ง คือเจ้าจอมมารดาวาด ร่วมบรรเลงมโหรีเครื่องสี่ ประกอบด้วย

วงมโหรีเครื่องสี่ฝ่ายในนี้ ได้ยกเลิกไปเมื่อเจ้าจอมมารดาวาดมีครรภ์ และให้ประสูติพระองค์เจ้า คือ กรมพระกำแพงเพชรอัครโยธิน และเจ้าจอมมารดาเหมก็มีพระองค์เจ้า

เจ้าจอมมารดาเหมให้ประสูติพระราชโอรสพระองค์หนึ่ง แต่สิ้นพระชนม์ก่อนครบกำหนดประสูติ ต่อมาจึงประสูติพระราชธิดา คือ พระองค์เจ้าหญิงมัณฑนาภาวดี ต่อมาพระบทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวพระนามนามพระนามใหม่เป็นพระองค์เจ้าหญิงเหมวดี

ประมาณ พ.ศ. 2450-2451 ท่านได้ป่วยเป็นโรคมะเร็งเต้านม และยินยอมให้แพทย์ฝรั่งผ่าตัด นับเป็นสตรีไทยคนแรกที่สามารถรักษามะเร็งที่เต้านมเป็นผลสำเร็จ[ต้องการอ้างอิง]